Lilith
Lilith jest najważniejszym z niewielkiego zbioru nazwanych żeńskich demonów w żydowskich legendach. Historycznie jest ona właściwie starsza niż judaizm (w każdym razie od judaizmu definiowanego jako zjawisko postrestauracyjne). Najwcześniej pojawiła się prawdopodobnie w starożytnym Sumerze. Chociaż jest to dalekie od pewności, mogła być drugorzędną postacią w prologu do Eposu o Gilgameszu. W starożytnym świecie pojawiała się także czasami w tekstach magicznych, na amuletach, itp., które służyły udaremnieniu jej działalności. Pojawia się w Biblii (Księga Izajasza) w kontekście wiążącym ją z demonami pustymi i ponownie w niektórych ustępach zwojów znad Morza Martwego, które wyraźnie odwołują się do Księgi Izajasza.
Częściej spotykamy ją w późno-rzymskim/wczesno-średniowiecznym judaizmie. Pojawia się regularnie wewnątrz magicznych czar. W tym kontekście jest ona wyraźnie związana z narodzinami dziecka (np. jako zagrożenie), a także występuje jako sukkubus, przeciwko któremu mężczyźni potrzebują ochrony. W tych czarach jej działania są często udaremniane przez przywołanie aniołów-strażniczek: Snvi, Snsvi i Smnglvf (nie wiemy jakich samogłosek użyć w tych słowach, ale można założyć, że zamierzano je wymawiać). Pojawia się ona także w Talmudzie i jest bezpośrednio związana ze światem demonów. Tu jej rola jako sukkubusa nabiera wyraźnego kształtu.
Mniej więcej między VIII a X wiekiem, pojawia się ona w satyrycznym dziele zatytułowanym Alfabet Ben Sira. Jest tam powiedziane, że ona pierwsza została stworzona, co spowodowało że stała się najsłwaniejszą osobą: pierwszą żoną Adama (przed Ewą). W tej historii jest ona stworzona mniej więcej w tym samym czasie, co Adam i, podobnie jak Adam, stworzona osobno, nie z jego żebra. Z tego powodu, próbuje ona dowieść swojej równości - dowodzenie to jednak Adam odrzuca. Odmawiając dostosowania się do żądań Adama, Lilith ucieka z Raju i w następstwie zostaje zastąpiona przez bardziej służalczą Ewę (która mniej sobie rości praw, ponieważ została stworzona z Adama). Uciekłszy z Raju, Lilith przyjmuje swoją sławną rolę porywaczki dzieci i matki demonów. Obiecuje ponadto zostawić w spokoju dzieci, które są chronione amuletami z wypisanymi imionami trzech aniołów wspomnianych wyżej.
Prawdą jest, że istniała taka tradycja rabiniczna mówiąca, że Adam miał krótko inną żonę przed stworzeniem Ewy, istnieją jednak poważne wątpliwości, czy Lilith miała jakiekolwiek związki z tą historią o pierwszej żonie Adama, które to wątpliwości pojawiły się jeszcze przed wydaniem Alfabetu. Satyryczna natura Alfabetu wzbudza kolejne wątpliwości co do autentyczności tych związków z Lilith. Jakiekolwiek są tego źródła, związek pomiędzy Lilith a pierwszą Ewą zdaje się harmonizować z żydowską wyobraźnią ludową i jest nieodłączną częścią tej tradycji. Funkcjonuje w podwójnej roli: jako historia kobiety w której Lilith jest wzorem kobiety butnej oraz jako patriarchalna historia, w której widzimy straszne konsekwencje bycia kobietą butną. Przy okazji, historia ta pozwala rozwiązać problem, który wyrasta z faktu, że w Księdze Rodzaju, 1 stworzeni zostają mężczyzna i kobieta, ale kiedy docieramy do Księgi Rodzaju, 2, Adam wydaje się być samotny i potrzebować partnerki.
Literatura kabalistyczna sporadycznie zdaje sobie sprawę z istnienia historii Alfabetu, ale częściej o tym nie wspomina. Tutaj Lilith zazwyczaj pojawia się jako partnerka Samaela (Szatana) oraz jako najważniejsza kobieca ekspresja Emancji Lewej (zła). W niektórych ustępach bieże ona udział w kuszeniu Ewy/Adama, i, po wygnaniu, usługuje Adamowi jako Sukkubus, rodząc z jego nasienia hordy demonów. Jest ona także uosobieniem pokusy i jest w rzeczywistości identyfikowana z kobietą o imieniu Folly z pierwszych rozdziałów księgi Przysłów. W jednej z historii jest ona małżonką Najświętszego.
Pojawia się także w chrześcijańskiej ikonografii. Większość późnośredniowiecznych i renesansowych malowideł przedstawiających kuszenie Adam i Ewy, przedstawia węża z głową kobiety, a często także z kobiecym tułowiem. Zwyczajowo historycy sztuki wiążą to przedstawienie z Lilith, ale nie istnieje żadna żydowska opowieść, która odpowiadałaby takiemu malowanemu zobrazowaniu (jedynym wyjątkiem jest Bacharach, 'Emeg ha Melekh 23 c-d, ale i to jest mylące i problematyczne). Jestem skłonny przypuszczać, że istniała chrześcijańska wersja mitu o Lilith, w którym utożsamienie jej i węża była bardzo wyraźna. Niestety, nic z tej wersji nie przetrwało, ani w tekstach, ani w znanym folklorze.
Llilith przeżyła rodzaj ożywienia w literaturze, począwszy od połowy XIX wieku. Zazwyczaj reprezentuje ona ciemną stronę kobiecości, tę jej część, której mężczyźni podświadomie się boją. Carl Jung uczynił z niej główną ekspresję animy u mężczyzn (tłumiona wewnątrz kobiecość), a najlepsza monografia na jej temat jest dziełem ucznia Junga - Zygmunta Hurwitza.
Wiele nowoczesnych, szczególnie żydowskich feministek, stało się jej zwolenniczkami. Na bazie głównie, albo całkowicie, Alfabetu jest ona przedstawiana jako proto-feministka, gotowa poświęcić nawet Raj, jako niezbędny koszt wolności i równości. Oczywiście jej rola jako porywaczki dzieci jest zwykle pomijana (albo określana jako patriarchalna warstwa tradycji). Niektóre grupy neopogan stają także w jej obronie, akceptując jej mroczną naturę jako część większej, świętej rzeczywistości.
W końcu znajduje ona swoje miejsce w nauce o wampirach, albo jako pierwsza i najpotężniejsza z wampirów, albo przynajmniej jako ich królowa. Czasami jest przedstawiana jako córka lub małżonka Drakuli. W swojej roli jako sukkubus ma, oczywiście, kontrolę nad koszmarami i snami erotycznymi. Rządzi także zastępami innych sukkubów i inkubów.
© Copyright 1995-1997 Alan Humm
tłumaczenie na język polski: Agnieszka Paterska 2001-2002
